#Transparantie

Strafzaken moeten openbaar zijn in Nederland. Waarom eigenlijk? In het kort, straffen en het proces van straf opleggen hebben een dóel. Het slachtoffer krijgt genoegdoening, de dader leert dat hij het niet meer moet doen en het publiek ziet dat als je wat verkeerd doet dat je dan straf krijgt wat hopelijk mensen ervan weerhoudt strafbare feiten te plegen. Als het publiek ziet hoe er tot een straf of vrijspraak wordt gekomen, dan geeft dat begrip voor het proces. Zonder begrip voor de straf en het proces daar naartoe heeft het strafrecht geen of in ieder geval veel minder effect. Het is daarom belangrijk dat strafzaken begrijpelijk zijn. Met andere woorden strafzaken moeten transparant zijn. Het Nederlandse strafrecht is wat dat betreft nog wel voor verbetering vatbaar.

Het bent in Nederland vrij om bij een strafzaak in het publiek plaats te nemen. Zittingen zijn namelijk openbaar, dus je mag er heen. Of je dat moet willen, is een tweede. Vaak is er namelijk geen touw aan vast te knopen. Een van de redenen daarvoor is dat het belangrijkste bewijs, het horen van getuigen, vrijwel nooit tijdens de zitting wordt gedaan. Dat maakt veel uit want in het overgrote gedeelte van de strafzaken zijn getuigenverklaringen nog steeds het énige bewijs en is het de vraag, hoe betrouwbaar is die getuige? Dat maakt het verschil tussen veroordeling of vrijspraak. Toch ziet de rechter (en dus ook het publiek) die getuige nooit. De verklaring is door de politie opgeschreven en de rechter mag daarmee genoegen nemen. Het enige dat de rechter doet is de verklaring in stukjes voorlezen aan de verdachte en vragen om een reactie, meer niet. Zit je in het publiek, dan voelt het daardoor alsof je naar een boekbespreking luistert terwijl je het boek nooit gelezen hebt. En dan moet je degene die het verslag staat te doen, maar op zijn of haar blauwe ogen geloven.
Zittingen zijn dus misschien wel openbaar, maar niet per se transparant. Dat kan veel beter.

Vorige week heb ik het geluk gehad om een week lang mee te mogen lopen in de rechtbanken van London om te leren hoe het er daar aan toegaat. Anders dan bij ons moet in Engeland wél al het bewijs tijdens de zitting worden getoond. De getuigen worden allemaal tijdens de zitting ondervraagd door de aanklager en de verdediging en worden onderworpen aan een kruisverhoor. Een dagje in de rechtbank daar betekent dat je een parade ziet van mensen van allerlei slag die nerveus de rechtszaal binnenkomen en al zwetend en stotterend duidelijk proberen te maken wat ze vaak maanden of zelfs jaren geleden hebben gezien of gehoord. Advocaten in brede gewaden en met paardenharen pruiken proberen door slimme vragen de getuigen uit balans te krijgen en te betrappen op een leugen. Wat je ook vindt van dit theater, het maakt allemaal wel heel duidelijk wat er gebeurt.

Je kan je afvragen, is het ene beter dan het ander? Voor beide is iets te zeggen. Ons systeem is snel en slagvaardig. De getuige verklaart snel en hoeft over het algemeen maar één of twee keer het verhaal te vertellen. Dit doe je bij de politie of op de werkkamer van een onderzoeksrechter, vrijwel nooit met publiek. Het voordeel van het Engelse systeem is dat iedereen de getuige in de ogen kan kijken en een mening kan hebben over hoe betrouwbaar die persoon is. Het is rauw en ongecensureerd: ‘what you see is what you get’. Er zit geen papieren muur tussen de getuige en het publiek.

Die transparantie heeft effect. Op dit moment speelt er een grote strafzaak in Zuid-Afrika tegen een bekende tv-evangelist, Timothy Omotoso. Hij wordt onder andere beschuldigd van het langdurig seksueel misbruik van ene Cheryl Zhondi. Deze week begon de zaak en is Cheryl verhoord door de advocaat van Omotoso. Dat verhoor duurde twee dagen en is volledig te zien op YouTube. Ondanks het keiharde verhoor door advocaat Pete Daubermann –hij werd onderbroken door de rechter toen hij vroeg hoeveel centimeter ze zou zijn gepenetreerd- was te zien hoe zij zich staande hield in dat spervuur van (ongepaste) vragen. Was haar verklaring in delen voorgelezen door een rechter, zoals hier gebeurd zou zijn, dan had haar verklaring veel minder indruk gemaakt. Het was dan niet te zien geweest hoe goed ze de vragen oppakte en dan was die belangrijke vraag, “hoe betrouwbaar is deze getuige?,” veel minder goed te beantwoorden geweest voor iedereen die het proces volgt.

Transparantie heeft wel haar prijs. Het kost veel tijd om alle getuigen naar zitting te krijgen en daar te bevragen. Ook kan het heel confronterend zijn voor de getuige om zo openbaar te worden bevraagd. Maar ik denk dat de voordelen groter zijn dan de nadelen. Als iedereen het bewijs kan zien en horen, kan ook iedereen er wat van vinden en in ieder geval begrijpen. Dat kweekt begrip en dat is zoals ik zei aan het begin het dat het belangrijkste voor het strafrecht om goed te kunnen functioneren. Zonder begrip heeft het strafrecht namelijk weinig zin; en een beetje begrip kan het strafrecht in Nederland wel gebruiken.

Michaël Glas